ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਇਕ ਸੰਤ ਜੀ ਦੀ ’ਦਲੇਰੀ’

ਗੱਲ ਇਹ 1955 ਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਭਾਈਆ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ, ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਵਿਖੇ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਸਨ। ਅਸੀ ਸਾਰਾ ਪਰਵਾਰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਓਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਾਂ। ਦੁਧ, ਦਹੀਂ, ਲੱਸੀ ਘਿਓ ਤੇ ਬਦਾਮ ਭਾਈਆ ਜੀ ਦੀ ਮਨ ਪਸੰਦ ਖੁਰਾਕ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਜੋ ਕਿ 2006 ਦੇ ਦਸੰਬਰ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਹੋਏ, ਥੋਹੜੇ ਜਿਹੇ ਫਰਕ ਨਾਲ਼ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਰਹੀ; ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਬਦਾਮਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਫਲਾਂ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਜ਼ੁਰਗ ਹੋ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਦੰਦ ਬਦਾਮਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰਨੋ ਹਟ ਗਏ ਹੋਣ! ਆਪਣੀ ਅਖੀਰਲੀ ਰਾਤ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣਾ ਮਨ ਪਸੰਦ ਤੇ ਤਸੱਲੀਦਾਇਕ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਾ ਛਕ ਕੇ ਤੇ ਸੌਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੁਧ ਪੀ ਕੇ ਮੰਜੇ ਤੇ ਬਿਰਾਜੇ ਸਨ। ਸੱਤ ਦਸੰਬਰ ਦੀ ਸੁਭਾ 1.35 ਤੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਸ. ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਠੀਕ ਤੇ ਆਰਾਮ ਸਹਿਤ ਹਨ। ਤਿੰਨ ਕੁ ਵਜੇ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਸਦਾ ਵਾਂਗ ਭਾਈਆ ਜੀ ਬਾਥਰੂਮ ਜਾਣ ਲਈ ਨਹੀ ਉਠੇ। ਉਸ ਨੇ ਉਠ ਕੇ ਪਤਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹਿਆ ਤਾਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਭਾਈਆ ਜੀ ਇਸ ਅਸਾਰ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਗੁਰੂ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਬਿਰਾਜੇ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਦਾਦੀ ਮਾਂ ਜੀ ਪਿੰਡ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਇਕ ਲਵੇਰਾ ਡੰਗਰ, ਮਝ ਜਾਂ ਗਾਂ ਰੱਖਣ ਦੀ ਆਦਤ ਸੀ। ਉਹ ਭਾਈਆ ਜੀ ਵਾਸਤੇ ਘਿਓ ਵੀ ਜੋੜਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਕ ਵਾਰੀਂ ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈ ਪਿੰਡੋਂ ਆਪਣੀ ਦਾਦੀ ਮਾਂ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਘਿਓ ਲੈ ਗਿਆ। ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ। ਮਾਂ ਜੀ ਨੇ ਇਕ ਪੇਚਾਂ ਵਾਲ਼ੇ ਢੱਕਣ ਵਾਲ਼ੀ ਗੜਵੀ ਵਿਚ ਘਿਓ ਪਾ ਕੇ, ਉਤੋਂ ਗਿੱਲੇ ਆਟੇ ਨਾਲ਼ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਦੀਆਂ ਝੀਤਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿਤੀਆਂ ਤਾਂ ਕਿ ਘਿਓ ਗੜਵੀ ਵਿਚੋਂ ਡੁਲ੍ਹੇ ਨਾ। ਪਿੰਡੋਂ ਬੱਸ ਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਫਿਰ ਓਥੋਂ ਬੱਸ ਫੜ ਕੇ ਅੱਗੇ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਅੱਪੜੀਦਾ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਛੋਟਾ ਹੀ ਸਾਂ ਪਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜਾਈਏ ਤੇ ਪਵਿਤਰ ਸਰੋਵਰ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਨਾ ਕਰੀਏ ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਮੱਥਾ ਨਾ ਟੇਕੀਏ, ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ!

ਘਿਓ ਵਾਲ਼ੀ ਗੜਵੀ ਵੀ ਨਾਲ਼ ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਨੀ ਸੁਵਿਧਾਜਨਕ ਨਹੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਛੋਟੇ ਚਾਚਾ ਜੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਓਥੇ ਚੌਲ਼ ਮੰਡੀ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਕਰਮਾਂ ਦੀ ਦੱਖਣੀ ਬਾਹੀ ਵਾਲ਼ੀ ਡਿਉੜੀ ਦੇ ਬਾਹਰਵਾਰ ਲਾਇਲਪੁਰੀਆਂ ਦਾ ਡੇਰਾ ਹੈ। ਓਥੇ ਮੇਰਾ ਫਲਾਣਾ ਸਿੰਘ ਜਾਣੂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਓਥੇ ਉਸ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਲਟਾ-ਪਟਾ ਰੱਖ ਕੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਆਵੀਂ। 

ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਥਾਂਵਾਂ ਲਭਣ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਭੱਜ ਨੱਸ, ਪੁੱਛ ਪੁਛੱਈਆ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਹੈਰਾਨੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਕਿ ਇਹ ਡੇਰਾ ਮੈਨੂੰ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਪਾਸੋਂ ਪੁੱਛਣ ਪੁਛਾਉਣ ਦੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਲਭ ਪਿਆ। ਚਾਚਾ ਜੀ ਦੇ ਵਾਕਫ਼ ਸੱਜਣ, ਜੋ ਕਿ ਆਪ ਉਸ ਸਮੇ ਓਥੇ ਹਾਜਰ ਨਹੀ ਸਨ, ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਗੜਵੀ ਆਦਿ ਰੱਖ ਕੇ, ਆਪ ਮੈ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਦਰਸ਼ਨ, ਇਸ਼ਨਾਨ ਆਦਿ ਉਪ੍ਰੰਤ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤਾਂ ਕੀ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਕ ਸੰਤ ਜੀ ਆਸਣ ਉਪਰ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹਨ ਤੇ ਦੋ ਸੇਵਾਦਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋਹਾਂ ਲੱਤਾਂ ਉਤੇ ਅਤੇ ਇਕ ਸੇਵਾਦਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉਤੇ ਘਿਓ ਦੀ ਮਾਲ਼ਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਕੋਲ਼ ਮੇਰੀ ਘਿਓ ਵਾਲ਼ੀ ਗੜਵੀ ਖੋਹਲ ਕੇ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਲੱਪਾਂ ਭਰ ਭਰ ਕੇ ਸੰਤ ਜੀ ਦੇ ਝੁਰੜੀਆਂ ਭਰੇ ਬੁਢੇ ਸਰੀਰ ਉਪਰ ਇਉਂ ਮਲ਼ੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ “ਚੋਰਾਂ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਤੇ ਡਾਂਗਾਂ ਦੇ ਗਜ।“ ਸਮਝ ਕੇ ਕਾਹਲ਼ੀ ਵਰਤਾਉਣ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼, ਜੋ ਮੇਰੇ ਵਾਸਤੇ ਭਿਆਨਕਤਾ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀ ਸੀ, ਵੇਖ ਕੇ ਮਨ ਬੜਾ ਹੀ ਖਰਾਬ ਹੋਇਆ। ਆਪਣੇ ਡਰੂ ਜਿਹੇ ਸੁਭਾ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮੈ ਕੁਝ ਨਾ ਆਖ ਸਕਿਆ ਪਰ ਉਲਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਗੜਵੀ ਚੁੱਕ ਲਈ। ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਸੰਤ ਜੀ ਨੇ ਸ਼ਰਮਿੰਦੇ ਹੋਣ ਦੀ ਥਾਂ ਮੈਨੂੰ ਆਖਿਆ, "ਘਿਓ ਵੇਚਣਾ ਏਂ?" ਮੈ ਕੀ ਆਖਦਾ! ਨੀਵੀਂ ਪਾਈ ਹੀ ਨਹੀ ਆਖ ਕੇ ਮੈ ਗੜਵੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਡੇਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ। ਅੱਜ ਤੱਕ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਤਸਵੀਰ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਇਹ ਹਿਮਾਕਤ ਭਰੀ ਕੋਝੀ ਕਰਤੂਤ ਨਹੀ ਭੁੱਲਦੀ। ਵਿਚਾਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਸਾਨੂੰ ਧਰਮ, ਗੁਰਬਾਣੀ, ਸਦਾਚਾਰ, ਮਹਾਂ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਏਹੋ ਕੁਝ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਅਮਾਨਤ ਦਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਰਉਪਯੋਗ ਕਰੀਏ! ਇਹ ਤਾਂ ਇਕ ਗਰੀਬ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦਾ ਘਿਓ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਪੇਂਡੂ ਮਾਂ ਨੇ ਥੋਹੜਾ ਥੋਹੜਾ ਕਰਕੇ ਜੋੜਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤ ਤੇ ਪੋਤਰਿਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਪਵੇ ਤੇ ਇਹ ਸੰਤ ਜੀ, ਇਸ ਹੱਥ ਆਈ ਵਸਤੂ ਦੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੇਦਰੇਗੀ ਨਾਲ਼ ਬਰਬਾਦੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਧੀ ਭੈਣ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਕੀ ਇਹ ਘੱਟ ਗੁਜ਼ਾਰਨਗੇ! ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਘਿਓ ਵਾਲ਼ੀ ਗੜਵੀ ਨਾਲੋਂ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਨਰਮੀ ਵਾਲਾ ਵਰਤਾ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਇਹ ਡੇਰੇਦਾਰ ਨਹੀ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਆਏ ਦਿਨ ਡੇਰੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਦਲੇਰੀ ਭਰੇ 'ਕਾਰਨਾਮੇ' ਪ੍ਰੈਸ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਬਣ ਹੀ ਰਹੇ ਹਨ।

ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਦੱਸ ਦਿਤੀ ਜੇ ਚੰਗੀ ਨਾ ਦੱਸਾਂ ਤਾਂ ਅਕ੍ਰਿਤਘਣਤਾ ਹੋਵੇਗੀ। ਨਵੰਬਰ 1978 ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਮੈ ਅਮ੍ਰੀਕਾ ਦੀ ਸਟੇਟ ਕੈਲੇਫੋਰਨੀਆ ਦੇ ਟਾਊਨ, ਯੂਬਾ ਸਿਟੀ ਵਿਚ ਠਹਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸਾਂ। ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਨੌਜਵਾਨ: ਭਾਈ ਬਲਰਾਜ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਸੁਖਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਭਾਈ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਕ ਡੇਰੇ ਦੇ ਸੰਤ ਤੋਂ ਚੰਡੇ ਹੋਏ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨੂੰ ਘੁਕਾਈ ਫਿਰਦੇ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕਮੀ ਦਾ ਆਭਾਸ ਨਹੀ ਸਨ ਹੋਣ ਦਿੰਦੇ; ਨਾ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ, ਨਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਨੂੰ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬਾਹਰੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਮੇਰੇ ਵਰਗਿਆਂ ਨੂੰ। ਪਰ ਗੁਣ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਕਮੇਟੀ ਵਾਲੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੱਕਾ ਨਹੀ ਸਨ ਕਰਾਉਂਦੇ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਪੱਕੇ ਹੋ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਛੱਡ ਜਾਣਾ ਹੈ ਤੇ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਅਜਿਹੇ ਬੰਦੇ ਨਹੀ ਲਭਣੇ। ਓਥੋਂ ਦੇ ਧਨਾਢ ਤੇ ਬਾਰਸੂਖ਼ ਸਿੱਖ, ਸ. ਦੀਦਾਰ ਸਿੰਘ ਬੈਂਸ ਜੀ, ਨੂੰ ਮੈ ਆਖਿਆ, "ਕਿਉਂ ਗਰੀਬਾਂ ਦੇ ਲਹੂ ਨਹਾ ਰਹੇ ਹੋ! ਵਿਚਾਰਿਆਂ ਦੀ ਘਰ ਗ੍ਰਿਹਸਤੀ ਵਸਾਉਣ ਵਾਲ਼ੀ ਉਮਰ ਲੰਘਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਉਂ ਕਰੋ ਕਿ ਇਕ ਨੂੰ ਪੱਕਾ ਕਰਵਾ ਕੇ ਸਗੋਂ ਖ਼ੁਦ ਆਖ ਦਿਓ ਕਿ ਉਹ ਬਾਹਰ ਜਾ ਕੇ ਉਪਜੀਵਕਾ ਕਮਾਏ ਤੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਇਕ ਹੋਰ ਨਵਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇਸੋਂ ਮੰਗਵਾ ਲਵੋ। ਉਸ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਦੋਵੇਂ ਸਭ ਕੁਝ ਸਿਖਾ ਦੇਣ ਤੇ ਫਿਰ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਤੇ ਫਿਰ ਤੀਜੇ ਨੂੰ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ ਪੱਕੇ ਕਰਵਾ ਦਿਓ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਨੀਤੀਵਾਨਾਂ ਵਾਂਗ, "ਹਾਂ ਜੀ ਹਾਂ ਜੀ, ਕਰਾਂਗੇ ਕਰਾਂਗੇ।" ਆਖ ਕੇ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਾ ਲਿਆ। "ਪੰਚਾਂ ਦਾ ਕਿਹਾ ਸਿਰ ਮੱਥੇ ਪਰ ਪ੍ਰਨਾਲ਼ਾ ਓਥੇ ਦਾ ਓਥੇ।" ਹੀ ਰੱਖਿਆ। ਬੜੇ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਤਿੰਨੇ ਵਿਚਾਰੇ ਆਪਣੀ ਕਿਸੇ 'ਹਿਕਮਤ' ਨਾਲ਼ ਹੀ ਪੱਕੇ ਹੋਏ। ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਵੱਡਾ ਸ. ਬਲਰਾਜ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਤਾਂ ਫਰਿਜ਼ਨੋ ਵਿਖੇ ਆਪਣਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਸ. ਸੁਖਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਵੀ ਨੇੜੇ ਹੀ ਇਕ ਟਾਊਨ ਵਿਚ ਪਰਵਾਰ ਸਮੇਤ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਛੋਟਾ ਤੇ ਤੀਜਾ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ, ਰੱਬੋਂ ਗਿਫ਼ਟਿਡ ਗਵੱਈਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਗੋਰਿਆਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਸੰਗੀਤ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ਼ ਰਲ਼ ਕੇ, ਸਿੰਗਰ ਵਜੋਂ ਨਾਂ ਕਮਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਗੱਲ ਮੈ ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ ਸੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਦੀ। ਸ. ਦੀਦਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਫ੍ਰੀਮੌਂਟ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਗੁਰਪੁਰਬ ਤੇ ਜਾਓ।" ਸਤਿ ਬਚਨ ਆਖ ਕੇ ਮੈ ਕਿਸੇ ਓਧਰ ਜਾਣ ਵਾਲ਼ੇ ਜੋੜੇ ਦੀ ਕਾਰ ਵਿਚ ਲਿਫ਼ਟ ਲੈ ਕੇ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਰਾਹ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਚੇਤਾ ਆਇਆ ਕਿ ਮੈ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਹੀ ਰਾਤ ਵਾਲ਼ੇ ਬਿਸਤਰੇ ਦੇ ਸਿਰਹਾਣੇ ਥੱਲੇ ਹੀ ਭੁੱਲ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਟਿਕਟ, ਪਾਸਪੋਰਟ, ਟਰੈਵਲਰਜ਼ ਚੈਕ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੌਂਡ, ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਡਾਲਰਜ਼, ਅਮ੍ਰੀਕਨ ਡਾਲਰਜ਼ ਕੈਸ਼; ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਹੀ। ਇਉਂ ਸਮਝੋ ਕਿ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨ ਬੂਟੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਆਸਰੇ ਮੈ ਪਰਦੇਸਾਂ ਵਿਚ ਤੁਰਿਆ ਫਿਰਦਾ ਸਾਂ, ਓਥੇ ਹੀ ਭੁੱਲ ਆਇਆ। ਓਦੋਂ ਦਾਹੜੀ ਤੇ ਮੂੰਹ ਮੇਰੇ ਦੋਵੇਂ ਇਕੋ ਰੰਗ ਦੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਹੁਣ ਨਾਲ਼ੋਂ ਖਾਸਾ ਦਲੇਰ ਵੀ ਸਾਂ। ਲੋੜੋਂ ਵਧ ਫਿਕਰ ਤਾਂ ਨਾ ਕੀਤਾ ਪਰ ਕਾਰ ਰੁਕਵਾ ਕੇ ਸੜਕ ਤੋਂ ਫੋਨ ਕਰਕੇ ਸ. ਬਲਰਾਜ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿਤਾ ਕਿ ਓਥੋਂ ਇਹ ਚੀਜਾਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਸੰਭਾਲ ਲਵੇ। ਇਹ ਵੀ ਦੱਸ ਦਿਤਾ ਕਿ ਏਨੇ ਪੈਸੇ ਹਨ। ਵਾਪਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਕਿੰਨੇ ਪੈਸੇ ਸਨ?" ਮੇਰੇ ਦੱਸਣ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਜੋ ਅਸਲੀ ਰਕਮ ਦੱਸ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਦਿਤੀ ਉਹ ਕੁਝ ਸੌ ਡਾਲਰ ਵਧ ਸੀ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਰਕਮ ਵੀ ਦੱਬ ਕੇ ਆਖ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਰਹਾਣੇ ਥੱਲਿਉਂ ਕੁਝ ਨਹੀ ਮਿਲ਼ਿਆ। ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਜਿੰਨੇ ਪੈਸਿਆਂ ਦਾ ਫਰਕ ਸੀ ਓਨੇ ਤਾਂ ਉੁਹ ਦੱਬ ਹੀ ਸਕਦਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਪੂਰੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿਤਾ। ਇਹ ਸੀ ਅਮ੍ਰੀਕਾ ਵਿਚ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਜਵਾਨ ਮੁੰਡਾ ਤੇ ਉਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਇਕ ਬੁਢਾ ਸੰਤ। ਕਿੰਨਾ ਫਰਕ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਇਖ਼ਲਾਕ ਵਿਚ!

ਫ੍ਰੀਮੌਂਟ ਜੋ ਕਿ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਸਾਨ ਫ੍ਰਾਂਸਿਸਕੋ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਾ ਕੇ ਵੇਖਣ ਦੀ ਬੜੀ ਤਾਂਘ ਸੀ। ਏਥੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਇਨਕਲਾਬ ਲਿਆ ਕੇ, ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲ਼ੇ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀ 'ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ' ਦਾ ਹੈਡ ਕੁਆਰਟਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਏਥੋਂ ਹੀ ਸ. ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ 'ਗ਼ਦਰ' ਨਾਂ ਦੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਕਢ ਕੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿਚ ਵੱਸ ਰਹੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਲੜਨ ਵਾਸਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਗ਼ਦਰੀ ਦੇਸ਼ ਭਗਤਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਦਿਲ ਵਿਚ ਤਮੰਨਾ ਸੀ ਤੇ ਸ. ਦੀਦਾਰ ਸਿੰਘ ਵਲੋਂ ਇਹ ਸੁਨਹਿਰੀ ਅਵਸਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਸਮਝ ਕੇ, ਮੈ ਝੱਟ ਓਥੇ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ; ਵੈਸੇ ਵੀ ਇਕ ਦਿਨ ਓਥੇ ਜਾਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਹੀ ਸੀ।

ਉਸ ਥਾਂ ਦੀ ਵਾਪਰਨਾ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸਦਾ ਚੱਲਾਂ। ਓਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਫ੍ਰੀਮੌਂਟ ਵਿਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕੋਈ ਨਹੀ ਸੀ ਹੁੰਦਾ । ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ਼ ਰੌਣਕਾਂ ਹੀ ਰੌਣਕਾਂ ਨੇ। ਇਕ ਸਕੂਲ਼ ਵਿਚ ਦੀਵਾਨ ਸਜਿਆ ਸੀ। ਮੈ ਵੀ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਕੇ ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਸੰਗਤ ਬਹੁਤ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਸੱਜਣਾਂ ਦੀ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਹ ਦੱਸ ਦਿਤਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਸ. ਦੀਦਾਰ ਸਿੰਘ ਬੈਂਸ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਗੁਰਪੁਰਬ ਦੇ ਦੀਵਾਨ ਵਿਚ ਹਾਜਰੀ ਭਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਅਖੀਰ ਤੇ, ਜਦੋਂ ਸੰਗਤ ਕਾਹਲ਼ੀ ਪੈ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਸਟੇਜ ਸੈਕਟਰੀ ਬੀਬੀ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਹੁਣ ਗਿਆਨੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਜੀ ਪੰਜ ਮਿੰਟ ਵਾਸਤੇ ਕੁਝ ਬੋਲਣਗੇ।" ਮੇਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿੰਨਾਂ ਸਮਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਬਖ਼ਸ਼ਣ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਹੀ ਗੱਲ ਸਮਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਗੰਗਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਲਿਖਤ ਪੜ੍ਹ ਬੈਠਾ ਕਿ ਸ੍ਰੋਤੇ ਅਜੇ ਹੋਰ ਸੁਣਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰੱਖਦੇ ਹੀ ਹੋਣ ਤਾਂ ਭਾਸ਼ਨ ਮੁੱਕ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸ੍ਰੋਤਿਆਂ ਅੰਦਰ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀ ਆਉਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਇਹ ਭਾਈ ਹੁਣ ਬੱਸ ਵੀ ਕਰੇ! ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਲੰਮਾ ਲੈਕਚਰ ਸੁਣ ਕੇ ਵਿਚਾਰ ਉਠਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਹੁਣ ਬੱਸ ਕਿਉਂ ਨਹੀ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸ੍ਰੋਤੇ ਇੰਜ ਹੀ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਪਰਵਾਰਕ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਇਸ ਸੇਵਾ ਤੋਂ ਹੀ ਚੱਲਦਾ ਹੋਵੇ, ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਇਉਂ ਕਰਨਾ, ਆਰਥਿਕ ਪੱਖੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਘਾਟੇ ਵਾਲ਼ਾ ਸੌਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੈਨੂੰ 1977 ਵਿਚ ਲੰਡਨ ਅੰਦਰ ਮੇਰੇ ਇਕ ਸਾਥੀ, ਸ. ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਿਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਉਪਰ ਅਮਲ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਮੈ ਠਾਣੀ ਪਰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕਰ ਨਹੀ ਸਕਿਆ।

ਓਦੋਂ ਮੈ ਆਪਣੇ ਗੁੱਟ ਨਾਲ਼ ਘੜੀ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਲਾਹ ਕੇ ਮੈ ਹੱਥ ਵਿਚ ਫੜ ਲਈ ਤੇ ਨਿਗਾਹ ਉਸ ਤੇ ਟਿਕਾ ਕੇ ਬੋਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਪੂਰੇ ਸਾਢੇ ਚਾਰ ਮਿੰਟਾਂ ਬਾਅਦ ਮੈ ਫ਼ਤਿਹ ਬੁਲਾ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਦੀਵਾਨ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਤੇ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਪਕਾ ਕੇ ਲਿਆਂਦਾ ਲੰਗਰ ਵਰਤਿਆ। ਸੰਗਤਾਂ ਨੇ ਲਾਈਨ ਵਿਚ ਲੱਗ ਕੇ ਲੰਗਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਤੇ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਸਹੂਲਤ ਅਨੁਸਾਰ ਬੈਠ ਜਾਂ ਖਲੋ ਕੇ ਛਕਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਵਾਲ਼ੀ ਲਾਈਨ ਲੰਗਰ ਵਰਤਾਉਣ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪੁੱਜੀ ਤਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿਆਂ ਵਿਚ ਕਮੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਕੇ, ਵਰਤਾਵਿਆਂ ਨੇ ਦੋ ਦੋ ਦੀ ਥਾਂ ਇਕ ਇਕ ਫੁਲਕਾ ਵਰਤਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਮੈ ਵੀ ਇਕ ਫੁਲਕਾ ਲੈ ਕੇ ਲਾਈਨ ਤੋਂ ਲਾਂਭੇ ਹੋ ਗਿਆ। ਲਾਈਨ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਮੇ ਦੌਰਾਨ ਮੇਰੇ ਪਿੱਛੇ ਇਕ ਮੋਨਾ ਨੌਜਵਾਨ ਵੀ ਲਾਈਨ ਵਿਚ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਹੌਲ਼ੀ ਹੌਲ਼ੀ ਮੈਨੂੰ ਠਕੋਰ ਠਕੋਰ ਕੇ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਮੈ ਵੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਪੁੱਛਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਉਧੜੀ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਸਾਰ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਕੀ ਮੈ ਕਿਸੇ ਵੱਡੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦਾ ਪੇਡ ਨੌਕਰ ਹਾਂ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਏਥੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਹੈ ਤੇ ਮੇਰਾ ਖ਼ਰਚ ਆਦਿ ਉਹ ਜਥੇਬੰਦੀ ਝੱਲ ਰਹੀ ਹੈ! ਜਾਂ ਜੇ ਨਹੀ ਤਾਂ ਇਹ ਮੇਰਾ ਸਾਰਾ ਖ਼ਰਚ ਕਿਥੋਂ ਆੳਂੁਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਸੱਚੋ ਸੱਚ ਦੱਸਣ ਤੇ ਉਹ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਜਵਾਬਾਂ ਤੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਯਕੀਨ ਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਲੰਗਰ ਛਕ ਕੇ ਵਿਦਾ ਹੋਣ ਸਮੇ "ਚੰਗਾ ਗਿਆਨੀ ਜੀ" ਆਖ ਕੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ਼ ਆਪਣੇ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਮਿਲਾਏ ਤੇ ਇਕ ਕਾਗਜ਼ ਮੇਰੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਸਰਕਾ ਦਿਤਾ। ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਬੈਂਕ ਦਾ ਚੈਕ ਸੀ ਜਿਸ ਉਪਰ ਇਕਵੰਜਾ ਡਾਲਰ ਕੈਸ਼ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਖ਼ੁਸੀ ਭਰੀ ਹੈਰਾਨੀ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਇਹ ਤੁਹਾਡੇ ਖ਼ਰਚਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਮੇਰਾ ਹਿੱਸਾ।"

ਉਸ ਦਿਨ ਵਾਪਸ ਤਾਂ ਜਾਇਆ ਨਹੀ ਸੀ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਕਿਤੇ ਰੈਣ ਬਸੇਰੇ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਲਈ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਤੇ ਦੀਵਾਨ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਇਕ ਚਿੱਟੀ ਦਾਹੜੀ ਤੇ ਨੀਲ਼ੀ ਪੱਗ ਵਾਲ਼ੇ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਵੇਖ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ਼ ਜਾ ਕੇ ਮੈ ਆਖ ਦਿਤਾ ਸੀ, "ਸਿੰਘ ਜੀ, ਰਾਤ ਮੈ ਤੁਹਾਡੇ ਪਾਸ ਰਹਾਂਗਾ।" ਉਸ ਨੇ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ਼ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ ਗਿ. ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਜੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਲੰਡਨ ਵਿਚ ਡੇਢ ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰਾ ਮੇਲ਼ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਰ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਹੋਰ ਨੀਲੀ ਪੱਗ ਵਾਲ਼ੇ ਨੌਜਵਾਨ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋ ਗਏ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਯੂਬਾ ਸਿਟੀ ਵਿਚ ਮਿਲ਼ ਚੁਕਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਰਾਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜੋਰ ਦਿਤਾ ਤਾਂ ਮੈ ਉਸ ਸਿੰਘ ਜੀ ਪਾਸੋਂ ਜਾ ਕੇ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗ ਕੇ ਉਸ ਨੌਜਵਾਨ ਨਾਲ਼ ਤੁਰ ਪਿਆ। "ਜਿਨ੍ਹੇ ਲਾਈ ਗੱਲੀਂ। ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਤੁਰ ਚੱਲੀ।" ਵਾਲ਼ੀ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਇਸ ਨੌਜਵਾਨ ਦਾ ਘਰ ਸੈਨ ਹੋਜ਼ੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪ ਤਾਂ ਅਕਾਲੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਧਾਰੀ ਸਿੰਘ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਸਹੁਰੇ ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਚੰਗਾ ਤਾਂ ਨਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਕ ਹੋਰ ਅਕਾਲੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਰਾਤ ਰਹਿ ਲਵੇ ਪਰ ਮਾੜੀ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਮੈ ਰਾਤ ਓਥੇ ਹੀ ਕੱਟੀ।

ਤੜਕੇ ਚਾਨਣ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਫ਼ੋਨ ਖੜਕਿਆ। ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਸੀਵਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਕੁਝ ਪਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਫੜਾ ਦਿਤਾ। ਮੇਰੇ "ਹਾਂ ਜੀ" ਆਖਣ ਤੇ ਦੂਜੇ ਬੰਨੇ ਓਥੋਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਵਕੀਲ ਸ. ਸੰਤਾ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਬੋਲੇ, "ਮੈ ਇਹਨੂੰ ਆਖ ਦਿਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕੰਮ ਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ਼ ਛੱਡ ਜਾਵੇ। ਬਾਕੀ ਬਾਤਾਂ ਮਿਲਣ ਤੇ ਹੋਣਗੀਆਂ।" ਉਸ ਸੋਹਣੇ ਸੱਜਣ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਹਨੇਰੇ ਹਨੇਰੇ ਹੀ ਮਾਨ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਘਰ ਲਾਹ ਦਿਤਾ। ਮਾਨ ਜੀ ਰਾਤਰੀ ਬਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸਜੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਉਸ ਸਮੇ ਇਕੱਲੇ ਹੀ ਘਰ ਵਿਚ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਕੰਮ ਤੇ ਤੁਰ ਗਏ ਹੋਏ ਸਨ ਸ਼ਾਇਦ! ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੜਦਿਆਂ ਹੀ ਸਜੀਆਂ ਫੋਟੋਜ਼ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਘਰ ਵੀ ਬਿਆਸ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਦਾ ਸੇਵਕ ਹੈ। ਮਾਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਹੱਥੀਂ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਛਾਹ ਵੇਲ਼ਾ ਛਕਾਇਆ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੈਥੋਂ ਅਕਾਲੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਨਿਜੀ ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਵੀ ਪਤੇ ਟਿਕਾਣੇ ਨੋਟ ਕਰ ਲਏ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਮੁੜਨ ਤੇ ਸੱਜਣਾਂ ਕੋਲ਼ੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮਾਨ ਸਾਹਿਬ ਆਏ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਪਾਸ ਵਿਚਰੇ। ਅਸੀਂ ਵੀ ਵਿਤ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਾਹੁਣਾਚਾਰੀ ਕੀਤੀ। ਤੁਹਾਡਾ ਚੰਗੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸਾਡੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਸਮੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਮੇਰੇ ਪਾਸੋਂ ਭੇਦ ਹੀ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਮੇਰੇ ਸੱਜਣਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣਗੇ। ਖੈਰ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ ਨਹੀ ਬਲਕਿ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ਼ ਚੰਗਾ ਵਰਤਾ ਕੀਤਾ ਉਸ ਦਾ ਮੈ ਅੱਜ ਵੀ ਅਤੀ ਪ੍ਰਸੰਸਕ ਹਾਂ। ਦੁਪਹਿਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਹ ਸਾਨ ਫ੍ਰਾਂਸਿਸਕੋ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵਾਲ਼ੀ ਬੱਸ ਦੇ ਅੱਡੇ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵਾਲ਼ੀ ਬੱਸ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਆਏ ਤੇ ਮੇਰੇ ਬੱਸ ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਸਮੇ 21 ਡਾਲਰ ਦਾ ਚੈਕ ਮੇਰੀ ਮੁੱਠੀ ਵਿਚ ਸਰਕਾ ਦਿਤਾ।

ਸਨ ਫ਼੍ਰਾਂਸਿਸਕੋ ਦੇ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਤੇ ਉਤਰ ਕੇ ਮੈ ਸੜਕੇ ਸੜਕ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਤੁਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਤਾਂ ਕਿ ਅੱਗੇ ਦੀ ਬੱਸੇ ਬੈਠਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿਲ਼ੇ ਸਮੇ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲ਼ੇ ਝਾਤੀ ਮਾਰ ਲਈ ਜਾਵੇ। ਤਾਂਹੀਉਂ ਖ਼ਬਰ ਕਿ ਮੇਰੇ ਕੋਲ਼ ਆ ਕੇ ਇਕ ਕਾਰ ਰੁਕੀ ਤੇ ਵਿਚੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ, "ਸਰਦਾਰ ਜੀ, ਆਓ ਬੈਠੋ!" ਮੈ ਕਾਰ ਵਿਚ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਕਿਥੋਂ ਆਇਆਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈਣ ਉਪ੍ਰੰਤ ਉਸ ਚੰਗੇ ਸੱਜਣ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਸ. ਸੰਤਾ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਵਾਂਗ ਹੀ ਏਥੇ ਵਕੀਲ ਹੈ ਤੇ ਆਪ ਉਹ ਸੰਤਾ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ, ਆਤਮਾ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਹੈ। ਘਰ ਲੈ ਗਿਆ। ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਾ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼ ਛਕਾਇਆ। ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਹੋਇਆ। ਤੁਰਨ ਸਮੇ ਮੈ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, "ਇਹਨਾਂ ਚੈਕਾਂ ਦਾ ਮੈ ਕੀ ਕਰਾਂ!" ਉਸ ਨੇ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਚੈਕ ਲੈ ਕੇ ਕਾਬੂ ਕੀਤੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ਼ੋਂ 21 ਡਾਲਰ ਹੋਰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਕੇ ਸਾਰੇ ਪੈਸੇ ਮੈਨੂੰ ਨਕਦ ਫੜਾਉਂਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, "ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੈ ਆਪੇ ਨਜਿਠ ਲਵਾਂਗਾ।" ਫਿਰ ਮੈਨੂੰ ਯੂਬਾ ਸਿਟੀ ਵਾਲ਼ੀ ਬੱਸ ਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਰਾਹ ਲੱਗਾ। ਅਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਮੈ ਯੂਬਾ ਸਿਟੀ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।

ਏਨੀ ਮੇਰੀ ਬਾਤ .............