ਇਕ ਸੰਤ ਜੀ ਦੀ ਸੌੜੀ ਸੋਚ

ਇਸ ਮੁਕਤਸਰੀ ਕਿਆਮ ਦੌਰਾਨ ਇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਦਵਾਨ ਤੇ ਤਿਆਗੀ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਦਿਖਾਈ ਦਿਤੀ। ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਬਖ਼ਸ਼ ਲੈਣ! ਮੈ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵੱਡੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸੰਤ ਬੰਦੇ ਬਾਰੇ, ਆਪਣੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿਚ ਵਾਪਰੀ ਘਟਨਾ, ਜੋ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਨਹੀ ਜਾਪਦੀ, ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਕੱਦ ਦੇ, ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਮੁਨਾਖੇ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਦਵਾਨ ਬਜ਼ੁਰਗ, ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਮੁਕਤਸਰ ਵਿਖੇ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲ਼ੇ ਆਏ ਮੁਖਵਾਕ ਦੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਕਥਾ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਲੌਢੇ ਵੇਲ਼ੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਕਥਾ ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ ਮਸਤਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵਿਚ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਓਥੇ ਹੀ ਇਕ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਗੁਸਲਖਾਨਾ ਤੇ ਰਸੋਈ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਦੋ ਚਾਰ ਨੌਜਵਾਨ ਸੇਵਾਦਾਰ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਅਰਦਲ਼ ਵਿਚ ਰਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜੋ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਪਾਸੋਂ ਵਿੱਦਿਆ ਪੜ੍ਹਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵੀ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਸੰਤ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਸਥਾ ਪਾਸੋਂ ਕੋਈ ਤਨਖਾਹ ਵਗੈਰਾ ਨਹੀ ਸਨ ਲੈਂਦੇ ਤੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸੰਗਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲ਼ੀ ਭੇਟਾ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਚੱਲਦਾ ਸੀ। ਸੰਗਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਵਾਸਤੇ ਹਰੇਕ ਲੋੜੀਂਦੀ ਸ਼ੈ ਹਾਜਰ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਤੋਟ ਨਹੀ ਸੀ। ਮਾਣ ਸਤਿਕਾਰ ਵੀ ਪੂਰਾ ਪੂਰਾ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸੀ। ਅਣਵਿਆਹੇ, ਬਜ਼ੁਰਗ, ਸੂਰਮੇ, ਵਿਦਵਾਨ ਆਦਿ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸੁਭਾ ਦੇ ਬੜੇ ਹੀ ਗੁੱਸੇ ਖੋਰ ਸਨ। ਇਕ ਦਿਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲ਼ੇ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਮੁਖਵਾਕ ਦੀ ਕਥਾ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿਤਾ, "ਮੇਰਾ ਸਰੀਰ ਹੁਣ ਬਹੁਤ ਬਿਰਧ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਮੈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ, ਸੱਤੋ ਵਾਲ਼ੀ ਗਲੀ ਸਥਿਤ, ਡੇਰਾ ਸੰਤ ਅਮੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵਿਖੇ, ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਬੁਢਾਪੇ ਸਮੇ ਓਥੇ ਦਿਨ ਸੌਖੇ ਲੰਘ ਜਾਣ।" ਸੰਤ ਜੀ ਦਾ ਇਹ ਐਲਾਨ ਸੁਣ ਕੇ ਸੰਗਤਾਂ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਸੰਤਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ, "ਅਸੀਂ ਸੰਤ ਜੀ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨਹੀ ਜਾਣ ਦੇਣਾ। ਫਿਰ ਸਾਨੂੰ ਕਥਾ ਕੌਣ ਸੁਣਾਇਆ ਕਰੂ! ਤੁਹਾਡੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੰਗਤ ਏਥੇ ਹੀ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀ।"

ਇਹ ਵਾਕਿਆ 1954 ਦਾ ਹੈ। ਸੰਗਤਾਂ ਨੇ ਉਗ੍ਰਾਹੀ ਕਰਕੇ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਵਾਂ ਕਿਸੇ ਜੱਟ ਦਾ ਕੱਚਾ ਘਰ ਖ਼ਰੀਦ ਕੇ, ਉਸਨੂੰ ਢਾਹ ਕੇ, ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਲਈ ਸੋਹਣਾ ਪੱਕਾ ਡੇਰਾ ਨੁਮਾ ਮਕਾਨ ਬਣਵਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਮੈ ਵੀ ਓਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾ ਓਥੇ ਹੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਹਾਜਰ ਰਹਿੰਦਾ ਸਾਂ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਰਾਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਸਾਂ। ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਵਾਲ਼ਾ ਕੰਮ, ਸੇਵਾ ਸਮਝ ਕੇ, ਪ੍ਰੇਮੀ ਸੱਜਣ ਹੀ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਕ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਨਲ ਮਿਸਤਰੀ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮੇਹਨਤਾਨਾ ਲੈ ਕੇ ਮਿਸਤਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਉਹ ਇਸ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਵੀ ਸੇਵਾ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ, ਸਮੇ ਦਾ ਧਿਆਨ ਘੱਟ ਹੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਨਿਸਚਤ ਸਮੇ ਤੋਂ ਵਧ ਸਮਾ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।

ਇਕ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਇਉਂ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸੇਵਾਦਾਰ ਨੇ ਮਿਸਤਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਕਹਿ ਕੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਾ ਵੀ ਓਥੇ ਹੀ ਛਕਾ ਦਿਤਾ ਤੇ ਮਿਸਤਰੀ ਜੀ ਰਾਤ ਤੱਕ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰੀ ਗਏ। ਦਿਸਦਾ ਤਾਂ ਸੰਤ ਜੀ ਨੂੰ ਹੈ ਨਹੀ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਉਹ ਮਿਸਤਰੀ ਰੋਟੀ ਖਾ ਕੇ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਹ ਲਾਲ ਚੇਹਰੇ ਨਾਲ਼ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਭਰੇ ਹੋਏ ਕਮਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸੇਵਾਦਾਰ ਭਾਈ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਤੇ ਵਰ੍ਹ ਪਏ। ਬਹੁਤ ਹੀ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਬੜਾ ਹੀ ਚਿਰ ਬੁਰਾ ਭਲਾ ਬੋਲਦੇ ਰਹੇ। ਸਾਰੰਸ਼ ਬੋਲਣ ਦਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹ ਬੰਦਾ ਦਿਹਾੜੀ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਕਿਉਂ ਖਵਾਈ! ਅਸੀਂ ਸਭ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਹੱਕੇ ਬੱਕੇ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਸੁਣੀ ਤੇ ਵੇਖੀ ਗਏ। ਉਹ ਮਿਸਤਰੀ ਸਿੰਘ ਵੀ ਚੁਪ ਚਾਪ ਪਲੱਸਤਰ ਆਦਿ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰੀ ਗਿਆ। ਸੰਤ ਜੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪਤਾ ਨਹੀ ਸੀ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਵਿਚਾਰਾ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਾਫੀ ਰਾਤ ਵੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।

ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚੋਂ ਨਹੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਸੇਵਾਦਾਰ ਦੁਆਰਾ ਉਗ੍ਰਾਹੀ ਕਰਕੇ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸੇਵਾਦਾਰ ਨੇ ਇਸ ਕਿਰਤੀ ਗੁਰਸਿੱਖ ਨੂੰ ਦੋ ਚਾਰ ਖਵਾ ਦਿਤੀਆਂ ਜੋ ਕਿ ਬਹੀਆਂ ਕਰਕੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਪਾਉਣੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਛਕਾਈਆਂ ਵੀ ਉਸ ਤਿਆਰ ਬਰ ਤਿਆਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜੋ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਧਰਮ ਦੀ ਕਿਰਤ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਸਵੱਛ ਕਿਰਤ ਦੇ ਕਰਦਿਆਂ ਸਮਾ ਵੀ ਨਹੀ ਸੀ ਵੇਖਦਾ। ਕੀ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੇ ਏਹੀ ਸਿਖਾਇਆ ਹੈ!

ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਆਪਣੇ ਗੁੱਸੇ ਦਾ ਦਰਿਆ ਵਹਾ ਕੇ ਠੰਡੇ ਹੋ ਗਏ। ਹੌਲ਼ੀ ਹੌਲ਼ੀ ਸੂਤੇ ਹੋਏ ਸਾਹਾਂ ਵਾਲ਼ੇ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਕੁਝ ਬੋਲਣ ਦਾ ਸਾਹਸ ਜਾਗਿਆ ਪਰ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਗ਼ਲਤ ਨਹੀ ਆਖ ਸਕਿਆ। ਵਿਚੋਂ ਚੱਲਦੀ ਗੱਲ ਵਿਚ, ਲੋੜ ਪੈਣ ਤੇ ਉਹ ਮਿਸਤਰੀ ਸਿੰਘ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਕਰਦਾ, ਚੱਲ ਰਹੇ ਕਾਰਜ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਲਈ, ਬੋਲ ਪਿਆ ਤਾਂ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ 'ਪ੍ਰਵਚਨ' ਮਿਸਤਰੀ ਨੇ ਵੀ ਸੁਣ ਲਿਆ ਹੈ। ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਛਤਾਵਾ ਜਿਹਾ ਵੀ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਮੈਨੂੰ ਓਦੋਂ ਲੱਗਾ ਜਦੋਂ ਮਿਸਤਰੀ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਪਿਛੋਂ ਉਹਨਾ ਨੇ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਖਿਆ, "ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸ ਦੇਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਏਥੇ ਹੀ ਹੈ!" ਵਾਕ ਤਾਂ ਨਿਕਲ਼ ਗਏ ਸੀ ਮੁਖਾਰਬਿੰਦ ਚੋਂ; ਉਹ ਤਾਂ ਹੁਣ ਵਾਪਸ ਨਹੀ ਸਨ ਆ ਸਕਦੇ!

ਡੇਢ ਕੁ ਸਾਲ ਏਥੇ ਰਹਿਣ ਉਪ੍ਰੰਤ, 1955 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ, ਭਾਈਆ ਜੀ ਦੀ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ, ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬਦਲੀ ਹੋ ਗਈ। ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਪੁੱਜ ਕੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦੁਪਹਿਰ ਵੇਲ਼ੇ ਮੁਖ ਗ੍ਰੰਥੀ ਗਿਆਨੀ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕੋਲ਼ੋਂ ਨਾਨਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਕਥਾ ਰੋਜ ਸੁਣਿਆ ਕਰਦਾ ਸਾਂ। ਤੇ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਮੱਸਿਆ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਚੌਦੇਂ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸਜਣ ਵਾਲ਼ੇ ਦੀਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਢਾਡੀ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵੀ ਸੁਣਿਆ ਕਰਦਾ ਸਾਂ। ਫਿਰ ਭਾਈਆ ਜੀ ਨੇ, ਖ਼ਾਲਸਾ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਵਿਦਿਆਲੇ ਵਿਚ ਕੀਰਤਨ ਸਿਖਣ ਲਾ ਦਿਤਾ ਜਿਥੇ ਕਿ ਕੀਰਤਨ ਦੀ ਬਜਾਇ, ਆਪਣੇ ਅੰਤਰ ਆਤਮੇ ਦੀ ਸਹਿਜ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਾ ਸਦਕਾ, ਵਿਦਿਆਲੇ ਦੇ ਮੈਨੇਜਰ ਗਿਆਨੀ ਸੁਦਾਗਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਪਾਸੋਂ, ਭਗਤ ਬਾਣੀ ਦੇ ਅਰਥ ਪੜ੍ਹਨ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਈ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਗੁਰਮੁਖੀ ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਵੀ ਕੁਝ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵਿਦਿਆਲੇ ਦੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੀ ਪੜ੍ਹੀਆਂ; ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਬਾਬਾ ਪ੍ਰੇਮ ਸਿੰਘ ਹੋਤੀ ਦੀਆਂ, ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਬਾਰੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਉਚੇਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾਲ਼ ਪੜ੍ਹੀਆਂ। ਏਥੇ ਹੀ ਭਾਈ ਵਰਿ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬਾਰੇ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਦਿਆਲੇ ਦੇ ਮੈਬਰ ਇੰਚਾਰਜ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾਉਣੇ; ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ 'ਚਮਤਕਾਰਾਂ' ਦੀ ਅਜੇ ਵੀ ਪੂਰੀ ਸਮਝ ਨਹੀ ਪੈਂਦੀ।

****